سوگیری چیست و چه تأثیری در زندگی اجتماعی ما دارد؟ - وبلاگ استش

به گزارش وبلاگ استش، روزنامه همشهری - یکتا فراهانی: معلمی را درنظر بگیرید که بین شاگردانش استثناء قائل می گردد. ممکن است به راحتی از خطای دانش آموز محبوبش بگذرد؛ درحالی که اگر همان خطا از دانش آموز دیگری سر بزند واکنش تندی نشان دهد یا برعکس؛ همچنین پیشرفت دانش آموزی را که به او علاقه ندارد نادیده بگیرد، درصورتی که برای کوچک ترین پیشرفت دانش آموز محبوبش پاداش درنظر بگیرد.

تأثیر ادراک های گزینشی در موقعیت های مختلفی در زندگی نمود پیدا می نماید. اغلب ما از قبل دانسته هایی در ذهن مان داریم که تحت تأثیر آن ها تصمیم می گیریم؛ مثلا اگر عقیده خاصی داشته باشیم همواره تحت تأثیر آن باقی می مانیم، اگر میوه یا غذای خاصی را دوست داریم همواره همان ها را انتخاب می کنیم و کمتر به خودمان اجازه می دهیم به استقبال چیز های جدید برویم و جهان را از زاویه دیگری نگاه کنیم، غافل از اینکه اینگونه ادراک های گزینشی می تواند باعث از بین رفتن فرصت های زیادی شود و در فرایند تصمیم گیری های ما اخلال وارد کند.

بنابراین باید مراقب باشیم تحت تأثیر عقاید از پیش معین شده خود نباشیم و بتوانیم به موقع از آن ها رها شویم، در این باره با دکتر محمد مهدی لبیبی- جامعه شناس و استاد دانشگاه- مصاحبه نموده ایم.

فراگیری نقش ها

اگر بخواهیم از دیدگاه جامعه شناسی به سوگیری های ذهن نگاه کنیم باید توجه داشته باشیم هر کودکی با توجه به محیطی که متولد می شود، در آن رشد می نماید و تربیت می شود. از همان لحظه تولد، فرایندی در او شکل می گیرد که اصطلاحا به آن اجتماعی شدن socialization گفته می شود؛ یعنی کودک به تدریج یاد می گیرد چه چیز هایی خوب و چه چیز هایی بد است؛ در واقع با هنجار های اجتماعی آشنا می شود.

بچه ها خیلی زود یاد می گیرند در مقابل پدر و مادرشان، هنگام بازی یا با هم سن و سالانشان چطور رفتار نمایند. به مرور متوجه مسائل مهم تر می شوند و یاد می گیرند چگونه باید با دیگران ارتباط برقرار نموده و در هر مکان و زمانی چطور باید رفتار نمایند. این بخش شامل فراگیری نقش هاست؛ آدم ها می آموزند چطور نقش های مختلف را بازی نمایند و رفتار های هنجار را از ناهنجار تشخیص دهند.

اگر کسی بخواهد خلاف این هنجار ها رفتار کند از جامعه طرد می شود و نرمال به نظر نمی رسد، چون نتوانسته چنین چیز هایی را بپذیرد و فرق رفتار های جمعی و شخصی را تشخیص دهد. دیده شدن توسط دیگران باعث تغییر رفتار بسیاری از ما خواهد شد و اغلب آزادی عمل زمان تنهایی را نخواهیم داشت. مثلا شاید ما در تنهایی رفتار های بسیار متفاوتی با اوقاتی داشته باشیم که در میان جمع قرار داریم. این فرایند از ابتدای کودکی در وجود ما شکل می گیرد و در برخی افراد کاملا نهادینه می شود، اما برخی ها نمی توانند کاملا آن را بپذیرند یعنی قبول نمی نمایند و نمی توانند برخی چیز ها را بپذیرند.

فرهنگ پذیری

در ادامه جامعه پذیری فرایندی به نام فرهنگ پذیری داریم که در واقع باور ها و عقاید و ارزش هایی را که در جامعه وجود دارد درون فرد نهادینه می نماید تا او یاد بگیرد توجه به ارزش های اجتماعی مهم است؛ مثلا احترام گذاشتن به پدر و مادر و بزرگ تر ها که موضوع بسیار مهمی است. البته کسی برای رعایت نکردن برخی قوانین و اصول اخلاقی جریمه نمی شود، ولی احترام به دیگران و حفظ روابط مسالمت آمیز باعث می شود افراد خودشان زندگی اجتماعی بهتری داشته باشند.

حفظ اینگونه ارزش ها بر رفتار فرد کاملا تأثیر می گذارد. وقتی هنجار ها و ارزش های اجتماعی درونی شوند ویژگی های مثبت هم بیشتر می شوند. در این میان توجه به این نکته ظریف بسیار مهم است که فرایند فرهنگ پذیری هر جامعه ای با جوامع دیگر متفاوت است؛ بنابراین فردی که در ایران بزرگ می شود با ارزش های منطبق با جامعه ایرانی بزرگ می شود، اما فردی که مثلا در کشور های اروپایی بزرگ می شود با توجه به همان ارزش ها رشد می نماید و طبیعی است که این افراد رفتار های متفاوتی هم داشته باشند.

البته فرهنگ پذیری و جامعه پذیری، امری جهانی است؛ یعنی یک اتفاق در همه جوامع می افتد و افراد در هر جامعه ای متناسب با شرایط جامعه خود بارمی آیند. همین موضوعات روی همه رفتارها، برخورد ها و حتی نوع پوشش افراد هم تأثیر می گذارد؛ بنابراین هنگام بزرگسالی تفاوت های فرهنگی باعث اختلافات زیادی می شود.

خرده فرهنگ ها

هر فردی در یک جامعه واحد تحت تأثیر خرده فرهنگ ها هم واقع شده است؛ مثلا در ایران، فرهنگ شهر های مختلف با هم تفاوت های زیادی دارد؛ در واقع با وجود اشتراکات کلی، اختلافاتی هم وجود دارد. آداب و رسوم متفاوت باعث بروز اختلافاتی هم خواهند شد.

بسیاری از نظریات جامعه شناسی بر این امر واقفند که فرایندی به نام جهانی شدن در جهان وجود دارد و باعث می شود ارزش ها و هنجار ها به مرور زمان و در سطح جهان به هم نزدیک شوند؛ یعنی کم و بیش برخی فرهنگ ها را بیشتر به هم نزدیک می نماید، حال آنکه برخی ها به چنین نزدیکی ای عقیده ندارند، چون فکر می نمایند در این صورت تفاوت قومیتی برای افراد باقی نمی ماند.

قوم مداری

Ethnocentrism یا قوم مداری به این معناست که همه ما ارزش های خودمان را بالاتر و بهتر از دیگران می دانیم، چون کشور و تمدن خودمان را دوست داریم. این موضوع حتی شامل شهر های مختلف هم می شود؛ یعنی مردم هر شهر تعلق خاطر خاصی به شهر خود دارند و حتی بیشتر به آن علاقه مندند. در واقع هر کس در خصوص شهر و کشور خود همین گونه فکر می نماید و این فزونی در ذهن همه ما وجود دارد و نمی توانیم هم این فکر را از خود دور کنیم.

البته می توانیم به دیگران احترام بگذاریم، ولی حس درونی خودمان این است که ارزش های ما فراتر از آنهاست و سوگیری نیز از همین جا شکل می گیرد. سوگیری برتر دانستن هویت خودمان است؛ هویتی که از جامعه گرفته ایم که طبیعی هم هست، ولی اگر در حد افراطی باشد تبدیل به تعصب و تبعیض می شود که بسیار خطرناک است و نباید بگذاریم به چنین مرحله ای برسیم.

ادراک گزینشی

ادراک گزینشی نوعی سوگیری شناختی است که ذهن، هر آنچه را درست می پندارد دریافت می نماید و هر چه را مخالف بداند نادیده می گیرد. در این فرایند فرد اطلاعات را گزینشی دریافت می نماید و در واقع هر چه را آنطور که دوست دارد می بیند؛ نه آنگونه که واقعا هست. ادراک گزینشی می تواند باعث از دست رفتن فرصت های زیادی شود و حتی در فرایند تصمیم گیری های ما اخلال ایجادکند؛ بنابراین باید در مسائل مهم مراقب بود تحت تأثیر ادراک گزینشی قرار نگیریم.

در طول تاریخ هم شاهد برتردانستن گروه، نژاد یا قومی بر دیگری بوده ایم که گاهی مسائل بسیار زیادی به همراه داشته است. البته از منظر روانشناسی به جای توجه به جامعه می توان به خود فرد توجه کرد تا ببینیم چه ویژگی هایی در اشخاص باعث می شود دچار سوگیری های خاصی شوند.

تأثیر وراثت

طبیعی است فردی که دچار سوگیری های خاصی است با واردشدن در اجتماع هم به صورت گزینشی عمل کند، چون یادگرفته برخی چیز ها خوب هستند و برخی چیز ها بد. همین آموزه ها مبنای قضاوت فرد قرار می گیرد و دیگران را هم براساس آنچه در ذهنش می گذرد قضاوت و رابطه اش را با آن ها تنظیم می نماید. به این ترتیب فرد شناختی که از اطراف و اشخاص پیدا می نماید برهمین مبنا شکل می گیرد.

البته این یک طرف ماجراست و طرف دیگر به ژن ها و طبیعت شخص مربوط می شود. می توان گفت برخی خصلت ها در افراد به ژن آن ها بر می شود؛ یعنی صرف نظر از اینکه فرد در کجا به جهان آمده و کجا زندگی نموده ویژگی های ژنتیک بر او تأثیر گذار است که نمی توان هم آن ها را تغییر داد؛ مثلا کسی که از کودکی خوش اخلاق یا بر عکس بد اخلاق است همواره همان گونه باقی می ماند.

در واقع افراد با توجه به خصوصیات ژنتیکی که دارند رفتار های متفاوتی هم خواهند داشت؛ هر چند تأثیرات جامعه پذیری یکسانی هم داشته باشند و حتی در یک خانواده بزرگ شده باشند. چون ما همان گونه که بسیاری از خصوصیات جسمانی مان را از والدین مان دریافت می کنیم، خصلت های رفتاری مان را هم از پدر و مادرمان به ارث می بریم. البته شناخت ما هم از محیط اطرافمان براساس علایق مان صورت می گیرد.

تأثیر خواسته ها و علایق

سوگیری های شناختی تا حدود زیادی به عشق و محبت و علاقه افراد مربوط می شود؛ در واقع اینکه ما چه چیز هایی را دوست داریم یا به چه چیز های علاقه نداریم بر رفتار ها و تصمیمات ما تأثیر گذار خواهد بود. گاهی حتی به طور ناخودآگاه و بدون هیچ پیشینه ذهنی از کسی خوشمان می آید یا برعکس نمی توانیم تحملش کنیم. گاهی هم اقرار می کنیم که به اصطلاح فردی به دلمان نچسبیده؛ درصورتی که دلیل خاصی هم برای آن سراغ نداریم.

برعکس در ابتدای آشنایی با فردی به نظرمان می آید سال هاست او را می شناسیم. در این میان پارامتر های مختلفی دخالت دارند؛ حتی اگر خودمان هم متوجه دلیل واقعی آن نشویم دچار سوگیری های شناختی می شویم و براساس آموزه های درونی خودمان دست به انتخاب می زنیم. سوگیری های ما بسیاری اوقات براساس عشق و علاقه و محبتی است که به دیگران داریم. حاصل تمام این رفتار ها باعث می شود رفتار های ما براساس گزینش هایمان صورت بگیرد.

بر این اساس شاید نتوان آدم ها را به خاطر رفتارهایشان مقصر دانست، چون هر یک تحت تأثیر عوامل گوناگونی دست به رفتار های خاص خودشان می زنند، ولی به تدریج ما باید با آگاهی و با استفاده از مهارت های اجتماعی کمتر تحت تأثیر رفتار های گزینشی و از پیش معین شده ذهن خود واقع شویم.

توجه به ارزش های اجتماعی

در ادامه جامعه پذیری فرایندی به نام فرهنگ پذیری داریم که در واقع باور ها و عقاید و ارزش هایی را که در جامعه وجود دارد درون فرد نهادینه می نماید تا او یاد بگیرد توجه به ارزش های اجتماعی مهم است؛ مثلا احترام گذاشتن به پدر و مادر و بزرگ تر ها که موضوع بسیار مهمی است. البته کسی برای رعایت نکردن برخی قوانین و اصول اخلاقی جریمه نمی شود، ولی احترام به دیگران و حفظ روابط مسالمت آمیز باعث می شود افراد خودشان زندگی اجتماعی بهتری داشته باشند