تاریخچه قهوه خانه ها در ایران - وبلاگ استش

به گزارش وبلاگ استش، قهوه خانه در آغاز همان گونه که از نامش پیداست، جای قهوه نوشی بود. نخستین قهوه خانه ها در ایران در دوره صفویان و به احتمال زیاد در زمان سلطنت شاه طهماسب در شهر قزوین پدید آمد و بعد در زمان شاه عباس اول در شهر اصفهان توسعه یافت. این شهر دومین مکانی است که قهوه خانه در آن دایر شده و یکی از مهم ترین استان های کشور در توسعه قهوه خانه ها بوده است.

پیش از پا گرفتن قهوه خانه های عمومی در شهرهای ایران، در دربار پادشاهان صفوی آبدارخانه هایی بود که در آنها قهوه می ریختند و به درباریان و مهمانان آنان می نوشانیدند. همراه با رسم قهوه پزی در دربار صفوی، شغل قهوه چی گری هم پدید آمد و از مناصب مهم درباری شد.

انتقال مرکز از اصفهان به تهران که در زمان آقامحمدخان قاجار انجام گرفت که موجب توسعه بیشتر قهوه خانه ها شد. بر اساس اسناد موجود در آن زمان در شهر تهران که جمعیتی حدود 250 هزار نفر داشته تعداد قهوه خانه ها به 4 هزار و 300 تا 500 باب رسید که نشان از رونق و اهمیت قهوه خانه در جامعه آن روزگار است.

با آمدن چای به ایران و کشت این گیاه در برخی منطقه ها شاقتصادی ایران و ذائقه پذیر شدن طعم چای دم کرده میان مردم، کم کم چای جای قهوه را در قهوه خانه گرفت. از نیمه دوم قرن سیزدهم هجری چای نوشی در قهوه خانه ها معمول شد، ولی نام قهوه خانه همچنان بر آنها باقی ماند.

در دوران ناصرالدین شاه باز هم تعداد قهوه خانه ها افزایش یافت و آنها که ابتدا در بازارها و محله ها و در کنار مجموعه ای از واحدهای صنفی مهم مانند نانوایی، قصابی، بقالی و سبزی فروشی، حمام و... بازارچه ای را با هم به وجود آورده بودند. قهوه خانه دامنه فعالیت خود را به خیابان ها و محله های شهر، مراکز تجمع پیشه ها، کارگاه های صنعتی، کارخانه ها، مسافرخانه ها، مراکز حمل و نقل مسافر، مدخل شهرها، پیرامون دروازه ها و منزلگاه های میان شهر توسعه دادند و تعداد زیادی قهوه خانه با فاصله های دور و نزدیک از یکدیگر ساخته شد. با ریشه گرفتن قهوه خانه در متن جامعه و میان توده مردم و توسعه آن در شهرها قهوه خانه توانست به صورت یک واحد صنفی فعال با کارکرد اجتماعی ـ فرهنگی ویژه و تعیین خودنمایی کند.

سیاست و قهوه خانه ها

از عوامل مهم و مؤثر در شکل گیری قهوه خانه ها، مسائل سیاسی بود. تبادل اندیشه ها، افکار سیاسی و اقتصادی در قهوه خانه ها سبب شد این مکان ها رونق بیشتری یابند.

کارکردهای غیر سیاسی

همزمان با ریشه گرفتن قهوه خانه میان توده مردم و توسعه یافتن آن در همه شهرها، مردم از هر طبقه و گروه به خصوص اهل کار و صنعت و پیشه به آن روی می آوردند. عمده ترین کارکردهای فرهنگی و اجتماعی قهوه خانه از این قرار است:

1. پر کردن اوقات فراغت؛

2. قهوه خانه به مثابه محل تجمع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی؛

3. سخنوری، شاهنامه خوانی و نقالی؛ البته شاهنامه خوانی در قهوه خانه های بزرگ به ندرت مستقیم از روی کتاب شاهنامه انجام می شد و نقالان معمولا داستان های شاهنامه را با شاخ و برگ بسیار و بداهه سازی به زبان عامیانه و به کمک حرکات نمایشی به تجسم در می آوردند؛

4. رفع اختلافات؛

5. محافل ادبی.

قهوه خانه در جامعه ایران، تحول و دگرگونی بزرگی در شکل گردهمایی های مردم و شیوه گذراندن اوقات فراغت و نوع سرگرمی های آنان فراهم آورد. مردم از هر قشر و گروه هر روز پس از دست کشیدن از کار روزانه و در ایام و اوقات بیکاری در قهوه خانه ها جمع می شدند و ساعت ها به مصاحبه با هم و تبادل نظر درباره کارهای اجتماعی و اقتصادی و سیاسی می پرداختند.

در مجالس شبانه قهوه خانه ها، به خصوص شب های ماه رمضان که آیین های سخنوری و مرثیه سرایی و نقالی و شاهنامه خوانی و بازی های قهوه خانه ای در آن برگزار می شد، معمولا جمع زیادی از اهالی محل و مردم محله های دیگر شرکت می کردند و در یک محفل انس و دوستی و فضای فرهنگی و ادبی با هم ارتباط برقرار می کردند.

قهوه خانه که تا چند دهه پیش کانون نشر و ترویج فرهنگ سنتی و دستاوردهای ادبی و هنری گذشتگان ما بود و توانسته بود تا حدی یادمان های گذشته را در جامعه ایران و میان عامه مردم زنده و پایدار نگه دارد کم کم کارکرد خود را از دست داد و صرفا به محلی برای نوشیدن چای و خوردن صبحانه و ناهار و رفع خستگی درآمد و در زمان حاضر با رونق فرهنگ غربی در میان ایرانیان و با جایگزین شدن ساندویچ فروشی ها، کافی شاپ ها و...، قهوه خانه ها متروک شدند و دیگر هیچ اثری از آن قهوه خانه ها در زندگی اجتماعی ایرانیان مشاهده نمی شود مگر در برخی روستاها که هنوز بافت سنتی آنها دست نخورده به جای مانده است. در سال های اخیر برخی از افراد با ذوق در تهران و برخی شهرهای دیگر ایران اقدام به بازسازی قهوه خانه هایی با حفظ بافت سنتی آن کرده اند، برای نمونه می توان از قهوه خانه سنتی آذری نام برد که بازسازی آن بر اساس طرحی بر پایه مدارک و اسناد تاریخی و اطلاعات شفاهی صاحبنظران و مطلعان تهیه شده است. در بازسازی و ترکیب بندی فضاها و نماها و آرایه ها کوشش شده تا عمدتا از آجر و کاشی و سنگ و چوب و گچ و کاهگل استفاده شود تا بر اثر آمیختگی این نوع مصالح با هم در فضاها بافتی از معماری سنتی قهوه خانه های قدیم در چشم بینندگان تجلی یابد.

شغل قهوه چی

قهوه چیان را از لحاظ نوع قهوه خانه ای که می گرداندند و چگونگی کار و وظیفه شان می توان به چهار دسته تقسیم کرد:

1. قهوه چیان شهرها

که در هر محله و کوچه و گذر یا در هر بازار و بازارچه و سرایی قهوه خانه ای داشتند،

قهوه خانه هایشان محل تجمع اصناف مختلف بود. در هر یک از این قهوه خانه ها کارگرانی بودند که قهوه چی ها را در گرداندن قهوه خانه و عرضه خدمات به مردم کمک می کردند، مانند کارگرهای پای بساط، جارچی، قندگیر، استکانشوی، قلیان چاقکن یا سرچاقکن، آتش بیار و دیزی پز.

هر یک از حمام های عمومی معتبر شهرها هم قهوه خانه یا آبدارخانه های داشت که آن را یک قهوه چی یا قلیاندار یا غلام قهوه چی می گرداندند و از مشیریان با چای و قلیان و چپق پذیرایی می کردند.

2. قهوه چیان قهوه خانه های خصوصی

در دوره صفوی در دربار پادشاهان کسانی به نام قهوه چی آبدارخانه دربار را می گرداندند. در عهد ناصرالدین شاه نوشیدن قهوه و چای، هر دو در دربار و خانه های بسکمک از روحانیان، اعیان و رجال درباری معمول شد که اینان آبدارخانه ها یا قهوه خانه هایی در دربار و خانه های خود بر پا کرده بودند. در این آبدارخانه ها، قهوه چیان و قلیان چاقکنان ماهر با سِمت های قهوه چی، غلام قهوه چی و قلیاندار و قهوه چی باشی یا آبدارباشی به کار گمارده شده بودند.

3. قهوه چیان قهوه خانه های موقت

به هنگام عزاداری ها و روضه خوانی های بزرگ، به خصوص عزاداری های سالار شهیدان، امام حسین (ع)، در دهه محرم و اربعین حسینی در ماه صفر و در مجالس عروسی و میهمانی های بزرگ مانند ولیمه بازگشت از سفر حج یا ختنه سوران و اجتماع های صنفی و سیاسی قهوه خانه هایی در طول ایام گردهمایی ها برپا می شد. این قهوه خانه ها در خانه ها و تکیه ها و مساجد دایر بود.

4. قهوه چیان دوره گرد

قهوه چی دوره گرد یا سیار یکی از مشاغل سرپایی رایج در شهرها بود. قهوه چیان دوره گرد بساطی ساده و جمع و جور داشتند. این گروه قهوه یا چای را به کوچه و بازار می بردند و در محل تجمع کارگران و پیشه وران و کسبه بساط می افکندند و از راه فروش قهوه و چای زندگی را می گذراندند.

نقاشی قهوه خانه

در نهاد قهوه خانه دو مکتب مهم از هنرهای کلامی و تجسمی، یعنی نقالی و سخنوری (هنر کلامی) و نقاشی (هنر تجسمی)، رشد و بالندگی یافت و در هر یک از این هنرها هنرمندان بزرگی تربیت شدند.

گروه نقالان، سخنوران و نقاشان همیشه همچون یک وسیله ارتباطی نیرومند در جامعه سنتی عمل می کردند و با توش و توان خود رشته های پیوند تاریخی- فرهنگی را از راه ابلاغ معارف قومی و مذهبی به صورت های گوناگون در میان نسل ها، پایدار و محفوظ نگه می داشتند. از زمان توسعه داد و ستدهای تجاری و صنعتی و فرهنگی ایران با کشورهای خارج و توسعه نظام ارتباطات سمعی و بصری در جوامع شهری و ورود رادیو و تلویزیون به قهوه خانه ها این نهاد اجتماعی و فرهنگی اندک اندک خلوت و منزوی شدند تا اینکه عده ای از صاحبان ذوق و سلیقه به فکر بازسازی، احیا و بازسازی این مکان های قدیمی و سنتی افتادند تا شاید این اماکن تاریخی به کانون های فرهنگی و اجتماعی تبدیل شود. این تفکر اهدافی در بر داشت از جمله آشنایی جوانان و جهانگردانی که قصد آشنایی با فرهنگ اصیل و سنتی را دارند.

نقاشی قهوه خانه ای به اثری گفته می شود که به اندازه نسبتا بزرگ بر دیوارهای قهوه خانه یا روی پارچه به صورت تابلوهای بسیار زیبا که به دیوار زده می شد، به دست نقاشان ایرانی کشیده می شد. این نوع نقاشی جزو سبک های سنتی، آیینی و کهن نقاشی در ایران محسوب می شود. این نوع نقاشی که خاص قهوه خانه هاست، از عمده وجوه فرهنگی و اجتماعی حائز اهمیت این مراکز محسوب می شود. نقاشی خیالی سازی از آن رو به نقاشی قهوه خانه ای معروفیت یافته که نقال و تزئینات دیوار قهوه خانه با یکدیگر ارتباط مستقیم دارند. این نقاشی ها بیشتر صحنه وقایع معروف مذهبی و حماسی را مجسم می کردند.

از بنیانگذاران شیوه نقاشی قهوه خانه ای می توان به قوللر آقاسی و محمد مدبر اشاره کرد. نمونه های قابل توجهی از آثار هنرمندان نقاشی قهوه خانه ای در موزه رضا عباسی نگهداری می شود. این شیوه در دهه 20 و 30 شمسی مورد توجه هنرمندان مدرنیست ایرانی به ویژه اهالی مکتب سقاخانه قرار گرفت.

نمایش در قهوه خانه ها

از دیگر وجوه فرهنگی و اجتماعی حائز اهمیت قهوه خانه ها در ایران نمایش هایی است که در این محل ها اجرا می شد. صحنه نمایش قهوه خانه ای معمولا یک سن بزرگ یا یکی دو تخت چوبی بود که میان صحن قهوه خانه می بستند. نام نمایشنامه ها بیشتر چیزی شبیه حاجی مسجدی، عروسی هالو و جز آن بود. موضوع نمایش های قهوه خانه ای معمولا داستان های تاریخی، حماسی یا بزمی بود و بیشتر از داستان های شاهنامه فردوسی یا خمسه نظامی تقلید می شد یا از نمایش ها یا داستان های کهن ایرانی همچون بیژن و منیژه، رستم و سهراب، یوسف و زلیخا، شیرین و فرهاد یا از قصه هایی شفاهی میان مردم گرفته می شد؛ داستان هایی چون حاکم یک شبه و نوروز پیروز.

جایگاه قهوه خانه در تاریخ ایران

با نگاهی به آنچه گذشت، می توان به روشنی دریافت قهوه خانه ها، صرفا محلی برای سپری کردن اوقات فراغت یا نوشیدن قهوه و بعدها چای نبوده است. آنچه امروزه قهوه خانه را در ارتباطات سنتی ایران از دیگر مراکز ارتباطی آیینی و سنتی متمایز می سازد، نقش تأثیرگذار و بی بدیل آن در ارتباطات اجتماعی و همچنین جای پای آن در تمامی وجوه فرهنگی و سیاسی ایران بوده است. این تأثیرگذاری به خصوص در زمان های حائز اهمیت است که مردم با نبود وسایل ارتباط جمعی امروزی ناقل اندیشه ها، فرهنگ ها و آداب و رسوم خود بودند. پس بسیار بجاست قهوه خانه را کنار دیگر ابزار ارتباطی چند قرن گذشته ایران همچون مساجد، حمام، بازار و نظایر آن جزو لاینفک ابزار ارتباطی کهن بدانیم که تأثیرات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی برجسته و قابل توجهی بر جامعه گذارده اند.

ثبت جهانی میراث ناملموس

ادعاهای دیگران درباره میراث فرهنگی و معنوی ایران

در حالی که طبق ادعای سازمان میراث فرهنگی ایران، اولین قهوه خانه ها در ایران تأسیس شده و توسعه یافتند، ترکیه در اقدامی مستقل، سنت قهوه خانه را که میراثی مشترک در منطقه است، به نام خود برای ثبت در میراث جهانی یونسکو عرضه کرده است.